STAD MET 5000 STOLPERSTEINE

klik op de kaart om de interactieve kaart te bekijken

Stolpersteine liggen overal in deze stad, de stad die zich ooit de hoofdstad van het derde rijk noemde. Niet zo verwonderlijk want juist in Berlijn zaten ook de meeste tegenstanders van de nationaal-socialisten, hier woonden veel joden, communisten en democraten die niets op hadden met het regiem. Naamloos opgepakt en verdwenen inwoners krijgen dankzij de kunstenaar Gunther Demnig met het project Stolpersteine toch een gezicht.
Slachtoffers van de nazi’s waren er velen, het is voor Demnig dan ook moeilijk in zijn eentje invulling aan zijn project te geven. Dankzij samenwerking met vrijwilligers en inhoudelijk betrokkenen worden de vroegere woonplaatsen van de slachtoffers met een koperkleurig steentje op de grond gemarkeerd.
Waar veel gelopen wordt verandert zo’n plek in een glimmende herinnering aan het leed dat daar is aangericht. Iedere plek in stad, dorp of gehucht met een beladen Tweede Wereldoorlog geschiedenis verdient zo’n herinneringsplek.

In Berlijn wordt veel aandacht gegeven aan de stenen door pers, gemeenschap en schooljeugd. Er zijn zelfs rondwandelingen waarbij je langs de stenen komt en waar de  geschiedenis van de slachtoffers wordt verteld.
Wij verblijven in Prenzlauerberg, een wijk met ooit een bloeiende Joodse gemeenschap. Hiervan getuigen een grote synagoge, scholen en het weeshuis. Die gemeenschap is  verdwenen, wat bleef zijn de huizen, waarvoor sinds een aantal jaren de koperkleurige stenen van Gunther Demnig liggen.

Hieronder de door mij gelopen route in de omgeving van de Schönhauser Allee.

De route die ik ga lopen staat in het boekje “Stolpersteine in Berlin, 12 Kiezspaziergänge”. De route “Entlang der Schönhauser Allee”, begint bij S+U-Bahnhof Schönhauser Allee. Via de achterkant loop ik naar de Gethsemanestraße. We zijn in het woon- en leefcentrum van de Grunderzeit, de huizen hier werden aan het einde van de 19e eeuw gebouwd voor arbeiders, kleine zelfstandigen, kunstenaars en politici. De wijk kende veel verzet tegen de hitlerbende. Bekende communistische verzetslieden als Anton Seafkow, Käthe Niederkircher  en Heinz Kapelle leefden hier en verzetten zich tegen het regiem. Helaas werd daarmee niet voorkomen dat nagenoeg iedereen die hier ooit woonde en een Joodse herkomst heeft werd vermoord.

Eerst loop ik langs de Gethsemanekirche, deze kerk speelde een belangrijke rol tijdens de vreedzame revolutie van 1989, maar een halve eeuw eerder was het een centrum van de Duitse Christelijk nationaalsocialisten. Tegenover de kerk in dezelfde straat zaten echter wel “Bekennende Christenen”, die hielden zelfs een aantal joden ondergedoken. Agnes Wendland hielp een aantal van hen om de oorlog te overleven, terecht wordt zij dan ook herinnert in het Yad Vashem in Israël.

De eerste Stolperstein ligt voor Stargate 6, nu een huis met ernaast een fietsenverhuur. Hier woonden ooit Helena en Erika Becker, over deze moeder en dochter is weinig bekend. Wel waren zij de laatsten die uit Berlijn naar Auschwitz-Birkenau werden gedeporteerd en daar vergast.   

Verderop, in de Greifenhagener Straße, liggen zeven Stolpersteine voor nummer 13, waar eens de familie Ziegel/Fuchs woonde. De ouders en hun kinderen Anna, Maria en Bertha, kwamen oorspronkelijk uit Galicië (Oostenrijks Hongarije), maar vluchtten na de machtsovername van hitler naar België. In 1943 werd de familie vanuit Mechelen naar Auschwitz-Birkenau gedeporteerd, geen van de familieleden overleefde dat.

Gotthard Hoffmann, geboren in 1905 woonde tot zijn arrestatie en deportatie in 1934 in de Buchholzer Straße nummer 4. Al in zijn woonplaats Breslau was hij politiek actief en kon daardoor geen werk in die stad krijgen. In Berlijn kwam hij in 1933 in de gemeenteraad, maar kon nooit zijn zetel innemen. De nazi’s zetten hem en andere communisten gevangen, hij werd na een proces tot drie jaar gevangenschap veroordeeld. In 1937 kwam hij vrij, maar werd onmiddellijk weer gevangen gezet in concentratiekamp Sachsenhausen. Daar moest hij bommen onschadelijk maken wat hem in augustus 1941 fataal werd.

Ook voor een andere politicus, Georg Streiter, ligt een Stolperstein voor de Schönhauser Allee 130.
Streiter was medeoprichter van de Duitse Volkspartij (een zeer rechts liberale partij) waarvoor hij ook Reichstag-lid werd. In die hoedanigheid was hij sterk betrokken bij de gezondheidszorg. Op 1 november 1944 werd hij gearresteerd op verdenking van illegaal brieven doorsluizen van krijgsgevangenen. Een maand voor het einde van de Tweede Wereldoorlog werd deze politicus in concentratiekamp Ravensbruck doodgeschoten.

Nabij Schönerhauser Allee 137 ligt een Stolperstein die herinnert aan Paul Abraham, Abraham vocht in de Eerste Wereldoorlog voor Duitsland en werd na zijn diensttijd wetenschapper waarbij hij werkte aan een boek over Romeinse rechtspraak. In 1939 moest hij wegens anti-joodse maatregelen de Berlijnse Academie verlaten en werd hij te werk gesteld voor de Joodse gemeente. In 1942 moest deze wetenschapper als dwangarbeider meewerken aan de productie van militaire goederen. In 1943 werd hij naar Auschwitz-Birkenau gedeporteerd en daar om het leven gebracht.

Verderop in de Schönhauser Allee, voor huisnummer 41 liggen de Stolpersteine voor Hugo, Paula en Eva Haarzopf. In 1943 werd de familie gedeporteerd en werden Paula en Eva onmiddellijk vergast. Hugo moest voor een tentoonstelling over arische superioriteit skeletten prepareren. Na de tentoonstelling aan de universiteit van Straatsburg werd Hugo Haarzopf op 17 of 19 augustus 1943 vergast.

In Sredzkistraße 54 woonde Leo Goldstein. Hij was medewerker in de Blindenwerkstat Otto Weidt. Hoewel veel blinden en slechthorende joden in deze borstelfabriek de Tweede Wereldoorlog overleefden nam Leo het voor zijn gearresteerde moeder op en werd hij samen met haar naar Auschwitz-Birkenau gedeporteerd, waar beiden werden vergast.
Dat het voor joden nog steeds lastig is om hun eigen manier van leven te leiden is te zien aan de volledig herstelde synagoge in de Rykestraße. Deze in 1904 ingewijde synagoge was een van de grootste van Europa. Omdat het bouwwerk zo midden in de woonwijk staat werd het gebouw tijdens de progromnacht van november 1938 niet in brand gestoken. Wel gebruikte de Wehrmacht dit joodse heiligdom als paardenstal. In 1994 werd de synagoge opnieuw ingewijd. Rondom de ingang van het gebouw staan metalen palen die moeten voorkomen dat een of ander racistisch warhoofd met een auto naar binnen rijdt.

Voor Kolwitzstraße 48 ligt een Stolperstein voor Fancia Grün. Deze jodin van Oekraïense afkomst moest deportatielijsten maken welke ze echter doorgaf aan verzetsstrijder Werner Scharf. Samen met hem werd ze gearresteerd en naar Theresienstadt gedeporteerd. Het lukte haar in 1943 te vluchten en terug in Berlijn ging ze actief in het verzet. Na wederom te zijn gearresteerd werd ze op 3 maart 1945 doodgeschoten.

Een hoge muur ligt om het Joods kerkhof van de Schönhauser Allee, ik kijk er overheen en zie hier de grafstenen tegen elkaar liggen. Het kerkhof lijkt ongeschonden de oorlog te hebben doorstaan. Daarna steek ik de drukke straat over en kom dan bij nummer 162; hier stond het eerste Joodse weeshuis van Berlijn aan, het Baruch-Auerbach’schen Waisenhaus. In 1942 werden alle 89 kinderen met begeleiders via Riga naar Auschwitz gestuurd. Geen van de kinderen overleefde dit. Een indrukwekkende rode muur herinnert aan het lot van de soms nog erg jonge wezen.

Op nummer 164 was het kinderhuis Donat-Lindenbaum, daar liggen 2 Stolpersteine die herinneren aan Alice Donat en Erwin Berger. Alice werkte voor het kindertehuis en Erwin was een van de kinderen die daar woonde. De in 1931 geboren Erwin werd op 6 maart 1943 samen met zijn broer Immanuel en Alice naar Auschwitz gedeporteerd. Samen met 417 andere aangekomen vrouwen en kinderen werden zij direct na aankomst ‘Sonderbehandelt’, een ander woord voor vermoord.

Stolpersteine, je loopt er niet over, maar er langs. Een onmenselijke geschiedenis passeer je al schuifelend en de historische last van het gebeurde wordt bij ieder koperkleurige steen zwaarder.

foto’s

kaart

This entry was posted in Duitsland, Reis foto's, Reizen and tagged . Bookmark the permalink.

Comments are closed.